Ενεργειακά παιχνίδια στην Νοτιοανατολική Ευρώπη

του Ασπριάδη Νεόφυτου

Την στιγμή που η συνεργασία μεταξύ Ελλάδας-Βουλγαρίας- Ρωσίας για τον αγωγό Μπουργκάς – Αλεξανδρούπολη φαίνεται να καταρρέει, η δεύτερη κλείνει την συμφωνία με την Ρωσία για τον South Stream. Ήδη από τον Ιούλιο ο νέος Βούλγαρος πρωθυπουργός Μπόικο Μπορίσοφ, δεν σταμάτησε να βρίσκει διάφορες προφάσεις προκειμένου να βάζει σκοπέλους στις εργασίες του αγωγού. Τελικά το έργο σταμάτησε τις εργασίες του για περιβαλλοντικούς λόγους, όπως ισχυρίστηκε η βουλγαρική πλευρά. Συγκεκριμένα, ο φιλοδυτικός βούλγαρος πρωθυπουργός ισχυριζόμενος ότι ο αγωγός ενέχει περιβαλλοντικούς κινδύνους πάγωσε τις διαδικασίες προκειμένου να εξεταστεί περεταίρω το ζήτημα. Το γεγονός έρχεται σε σύγκρουση με τα ελληνικά συμφέροντα στην περιοχή και η ελληνική διπλωματία προσπαθεί να μεταπείσει την βουλγαρική κυβέρνηση και να βρει από κοινού μια λύση.

Ο διαπραγματεύσεις για την δημιουργία του αγωγού Μπουρκάς-Αλεξανδρούπολη είχαν ξεκινήσει μεταξύ Βουλγαρίας- Ρωσίας – Ελλάδας πριν από το 2004. Ωστόσο, για πολλά χρόνια οι διαδικασίες ήταν σε στασιμότητα. Τον Νοέμβριο του 2004 συνήλθε στην Αθήνα Τριμερής Επιτροπή Εργασίας, Ελλάδας, Βουλγαρίας και Ρωσίας για την προώθηση του σχεδίου. Η Επιτροπή κατέληξε σε συμφωνία και στην υπογραφή του Μνημονίου Κατανοήσεως (Memorandum of Understanding) στην Σόφια (12.04.2005). Τον Ιούλιο του επόμενου έτους πραγματοποιήθηκαν στη Μόσχα και τη Σόφια συσκέψεις μεταξύ ελληνικών, βουλγαρικών και ρωσικών εταιριών που θα αναλάμβαναν την κατασκευή του αγωγού. Το σημαντικότερο ωστόσο επίτευγμα ήταν η επίσκεψη του Προέδρου Πούτιν στην Ελλάδα στις 4 Σεπτεμβρίου 2006 και η πραγματοποίηση τριμερούς συσκέψεως ( Ελλάδας, Βουλγαρίας, Ρωσίας) η οποία κατέληξε στην υπογραφή Κοινής Διακήρυξης Συνεργασίας στον Ενεργειακό Τομέα. Το προσχέδιο της διακρατικής συνεργασίας μονογραφήθηκε στο Μπουργκάς και υπογράφτηκε στην συνέχεια στην Αθήνα την 15 Μαρτίου 2007. Τον Ιανουάριο του 2008 υπογράφτηκε στη Σόφια η Συμφωνία των μετόχων η οποία οδήγησε στην σύσταση της εταιρίας Trans-Balkan Pipeline B.V. , με έδρα την Ολλανδία η οποία είναι και η υπεύθυνη για την υλοποίηση του έργου.

Το όφελος που θα προκύψει από τον αγωγό είναι η αποσυμφόρηση του Στενού των Δαρδανελλίων από την συνεχή διέλευση πλοίων που μεταφέρουν αργό πετρέλαιο. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα την ασφαλή μεταφορά του πετρελαίου από τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, μειώνοντας ταυτόχρονα και την περίπτωση ατυχήματος στα Στενά. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από την άλλη, δίνει την συγκατάθεσή της στην κατασκευή του αγωγού καθώς θεωρεί πως τέτοιου είδους έργα ενισχύουν την ασφάλεια εφοδιασμού της Ευρώπης και ταυτόχρονα συμβάλουν και στην μείωση των θαλάσσιων μεταφορών πετρελαίου μέσω των κορεσμένων τουρκικών Στενών, περιορίζοντας έτσι και τους σοβαρούς κινδύνους και για το περιβάλλον και τον τοπικό πληθυσμό. Το έργο θα πρέπει να συμμορφώνεται , ωστόσο, με τις κοινοτικές οδηγίες για το περιβάλλον, εφόσον βρίσκεται εντός Κοινοτικού χώρου.

Η Βουλγαρία από την πλευρά της εκτίμησε ότι το συγκεκριμένο εγχείρημα θα μπορούσε να έχει αρνητικές συνέπειες για το τοπικό πληθυσμό στο Μπουργκάς, όπως και την αλιεία και τον τουρισμό σε περίπτωση ατυχήματος. Ο βούλγαρος πρωθυπουργός έκρινε μάλιστα ότι το έργο ήταν οικονομικά ασύμφορο και εξέφρασε την επιθυμία να αποχωρήσει από το σχέδιο (11 Ιουνίου 2010). Έπειτα, όμως, από πιέσεις των άλλων δυο πλευρών (Ελλάδας και Ρωσίας) ο βούλγαρος πρωθυπουργός δήλωσε ότι θα αναμένει την περιβαλλοντική έκθεση τον Οκτώβριο του ιδίου έτους προκειμένου να λάβει την τελική απόφαση. Σημειώνεται ότι ο αγωγός διέσχιζε περιοχή χαρακτηρισμένη ως φυσική κληρονομιά Natura 2000.

Περί τα τέλη Οκτωβρίου η μελέτη που εκπονήθηκε από την κατασκευάστρια εταιρία Trans-Balkan Pipeline B.V. απεφάνθη ότι δεν υπάρχει ιδιαίτερος κίνδυνος από την κατασκευή του αγωγού, ωστόσο, το βουλγαρικό Υπουργείο Περιβάλλοντος ξεκαθάρισε ότι δεν θα δώσει έγκριση μέχρι να επανεξεταστούν τα σχέδια υλοποίησης του αγωγού καθώς έκρινε ότι η μελέτη δεν ήταν επαρκής. Επίσης, θεώρησε πως η μελέτη για τις πιθανές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τον αγωγό δεν περιλαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για την πρόληψη από ενδεχόμενη διαρροή στην περιοχή του Μπουργκάς. Επιπλέον, υπογραμμίζει ότι δεν υπάρχουν εγγυήσεις που να διασφαλίζουν ότι σε περίπτωση ατυχήματος δεν θα προκληθεί μη αναστρέψιμη ζημιά στο περιβάλλον του Κόλπου του Μπουργκάς, την χλωρίδα, την πανίδα και τον τουρισμό. Η Σόφια έδωσε νέα δίμηνη προθεσμία στην κατασκευάστρια εταιρία να αναθεωρήσει την μελέτη πριν την υποβάλει εκ νέου.

Η ελληνική πλευρά μέσω του Υπουργού Εξωτερικών κ Δρούτσα αν και συμμερίζεται τις περιβαλλοντικές ανησυχίες της Βουλγαρίας, θεωρεί, ωστόσο, σημαντική την υλοποίηση του έργου. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο αγωγός θα διέλθει από το δάσος της Δαδιάς που επίσης προστατεύεται από το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα Natura 2000. Όμως, το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών και Περιβάλλοντος διαβεβαιώνουν την βουλγαρική πλευρά ότι θα τηρηθούν όλες οι Ευρωπαϊκές περιβαλλοντικές προδιαγραφές και θα ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας.

Αν και θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η επίτευξη της τριμερούς διακρατικής συμφωνίας και η πραγματοποίηση του αγωγού Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολης αποτελεί μια από τις σημαντικότερες επιτυχίες της ελληνικής οικονομικής διπλωματίας, ο αγωγός δεν αποτελεί παρά ένα μικρό τμήμα στον γενικότερο ανταγωνισμό ενέργειας που υπάρχει στην περιοχή τα τελευταία χρόνια. Η πρόθεση της Ρωσίας να δημιουργήσει ένα αντίπαλο δέος στον ενεργειακό τομέα, αφ’ ενός, και η μεγάλη εξάρτηση και ανάγκη της Ευρώπης για ενέργεια, αφ’ ετέρου, οδήγησε σε μια έκρηξη ανταγωνισμού ενέργειας στην Ανατολική Ευρώπη. Από την μια πλευρά, ο South Stream, ρωσικής πρωτοβουλίας και από την άλλη ο Nabucco, αμερικανικών συμφερόντων, που επιδιώκει την μείωση της εξάρτησης της Ευρώπης από την Ρωσία.

Το Σάββατο 13 Νοεμβρίου 2010 ο Πρωθυπουργός της Ρωσίας Β. Πούτιν επισκέφτηκε την Βουλγαρία. Τα θέματα που συζητήθηκαν ήταν ποικίλα, ωστόσο, δεν συζητήθηκε το θέμα του αγωγού Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολη. Αντίθετα, επισφραγίστηκε η συνεργασία Βουλγαρίας- Ρωσίας στον Αγωγό South Stream, του οποίου η τελική συμφωνία θα υπογραφεί την Δευτέρα 15 Νοεμβρίου. Το γεγονός αυτό γεννά πολλά ερωτηματικά αναφορικά με την στάση της Βουλγαρίας απέναντι στον αγωγό Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολη.

Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειώσουμε ότι σε σχέση με την θαλάσσια μεταφορά του πετρελαίου δια μέσου των στενών των Δαρδανελλίων, ο αγωγός είναι πολύ πιο ασφαλής. Όμως ο κίνδυνος μόλυνσης σε περίπτωση ατυχήματος μεταφέρεται στην Βουλγαρία από την Τουρκία που ήταν μέχρι τώρα. Αυτό πιθανότατα θορύβησε τις αρχές οι οποίες κάτω από το βάρος της πίεσης των κατοίκων της περιοχής οδηγήθηκαν στην απόφαση της αποχώρησης. Είναι φανερό, άλλωστε, ότι σε περίπτωση ατυχήματος στον κόλπο του Μπουργκάς το βάρος και τις επιπτώσεις θα τις επωμιστεί η βουλγαρική κυβέρνηση. Ο ίδιος κίνδυνος, ωστόσο, ελλοχεύει και στην Ελλάδα. Βέβαια, η βουλγαρική κυβέρνηση πιθανότατα θα είχε παρακάμψει τις όποιες δυσκολίες θα προέκυπταν, ακόμα και σε νομικό επίπεδο, σχετικά με το περιβάλλον και τις Κοινοτικές οδηγίες εαν είχε άμεσο συμφέρον προς την κατεύθυνση υλοποίησης του αγωγού.

Είναι γεγονός ότι ο South Stream είναι μεγαλύτερης σημασίας αγωγός, καθώς θα εξυπηρετεί σε μεγαλύτερο βαθμό και πιο άμεσα την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτός είναι και ο λόγος που έχει και την υποστήριξη της Κοινότητας. Αντίθετα, ο αγωγός Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη εξυπηρετεί περισσότερο την Ελλάδα και τη Ρωσία παρά τις λοιπές χώρες. Τέλος, η Βουλγαρία δεν θα έχει ιδιαίτερα οφέλη από τον αγωγό, καθώς από οικονομική σκοπιά τα μόνα έσοδα θα προέρχονταν από τα τέλη διέλευσης, τα οποία δεν θα ήταν ιδιαιτέρως υψηλά. Ενώ, οι επιπτώσεις ενδεχόμενης διαρροής και η ζημία που θα προκαλούνταν στο φυσικό περιβάλλον, τον τουρισμό και την αλιεία θα καθιστούσαν το κόστος πολιτικά και οικονομικά δυσβάστακτο.

Η Ελλάδα με την επίτευξη της συμφωνίας για τον αγωγό Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολη είχε επιτύχει μια σημαντική νίκη στο τομέα της οικονομικής της διπλωματίας. Τα γεωστρατιγικά οφέλη από τον αγωγό ήταν αρκετά, καθώς θα την έβαζε ακόμα πιο βαθιά στο ενεργειακό παιχνίδι της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ας μην ξεχνάμε και την συμμετοχή της Ελλάδας στον South Stream και τον αγωγό φυσικού αερίου TGI (Τουρκίας, Ελλάδας, Ιταλίας). Όλα αυτά θα καθιστούσαν την Ελλάδα έναν ισχυρό εταίρο και με τους κατάλληλους χειρισμούς θα κατάφερνε να γίνει ένας στρατηγικός ενεργειακός κόμβος μεταξύ ανατολής και δύσης. Σε διαφορετική περίπτωση η Ελλάδα θα ήταν απλός θεατής και θα έχανε ένα σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα.

Από την άλλη ο κατά τα άλλα μικρής σημασίας αγωγός Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολη αποτελεί για την Ρωσία ένα στρατηγικής σημασίας έργο καθώς με τον πλήρη έλεγχό του, θα αποκτήσει λόγο στα Βαλκάνια πέρα από τον έλεγχο που θα ασκεί ενεργειακά στην Ευρώπη μέσω του South Stream. Ενδεχομένως αυτός να είναι και ο λόγος που η Βουλγαρία βρίσκει κατά καιρούς διάφορες προφάσεις για να εμποδίσει την υλοποίηση του Μπουργκάς- Αλεξανδρούπολη. Άλλωστε είναι γνωστή η φιλο-αμερικανική στάση του βούλγαρου πρωθυπουργού Μπορίσοφ. Βέβαια για τις ΗΠΑ ο αγωγός δεν αποτελεί και ιδιαίτερη απειλή καθώς η συμφωνία προβλέπει την πώληση μέρους ή όλου του ποσοστού από τις συμβαλλόμενες χώρες σε τρίτα μέρη. Οι ολιγωρίες της Βουλγαρικής πλευράς ίσως επιδίωκαν να κερδίσουν χρόνο ώστε να προχωρήσει η εξαγορά του βουλγαρικού μεριδίου από την αμερικανικών συμφερόντων Chevron- Texaco.

Ο γεωστρατηγικός ανταγωνισμός μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ στην περιοχή της νοτιοανατολικής Ευρώπης υπήρχε ανέκαθεν. Τα τελευταία χρόνια όμως έχει αλλάξει το αντικείμενο. Η Ρωσία μπήκε δυναμικά προσπαθώντας να πάρει την θέση της στο ενεργειακό παιχνίδι και να παίξει έναν πιο ενεργό ρόλο στις Ευρωπαϊκές εξελίξεις, εκμεταλλευόμενη ένα ισχυρό όπλο: τα αποθέματά της σε ενέργεια. Με αυτόν τον τρόπο επιδιώκει να καταστεί η περιφερειακή δύναμη από την οποία θα εξαρτάται η Ευρώπη στο μέλλον και θα ελέγχει πλήρως την περιοχή, ευελπιστώντας να μειώσει την ισχύ της Αμερικής. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι σε σχέση με τις ΗΠΑ, η Ρωσία έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα στην περιοχή. Τα κράτη μέλη της τότε Σοβιετικής Ένωσης που είναι πλούσια σε κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, όπως το Καζακστάν και το Τουρκμενιστάν, προτιμούν περισσότερο την συνεργασία με την Ρωσία παρά με τις δυτικές χώρες οι οποίες σε κάποιον βαθμό τις περιφρονούν εξαιτίας του παρελθόντος τους.

Προς το πάρον, οι διαδικασίες του αγωγού Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη έχουν παγώσει για άλλους δύο μήνες μέχρι και την έκδοση της επόμενης περιβαλλοντικής μελέτης. Η έκβαση της υπόθεσης θα αποδείξει την ποιότητα αλλά και την ισχύ της οικονομικής διπλωματίας της Ελλάδας, καθώς θα κρίνει και την τελική επιτυχία ή αποτυχία του γενικότερου εγχειρήματος της ελληνικής οικονομικής διπλωματίας στο θέμα του συγκεκριμένου αγωγού αλλά και την ενεργειακή πολιτική εν γένει.

Ασπριάδης Νεόφυτος, asprto@gmail.com